لیپوزوم یا چرب تن یک نوع حامل لیپیدی است. لیپوزوم در اصل یک وزیکول میکروسکوپی شامل دو لایه فسفولیپیدی است که یک فضای آبی را درون خود جای داده است. لیپوزومها به دلیل خصوصیات آمفی پاتیک، امکان دارورسانی جهت داروهای آبدوست و چربی‌دوست را فراهم می‌نمایند. از این سامانه ها می توان برای انتقال دارو و مواد آرایشی بهداشتی هم استفاده کرد.
به عنوان مثال یکی از موارد کاربرد اصلی لیپوزوم ها تهیه فرم جدیدی از آمفوتریسین B بوده است. این فرمولاسیون همان آمبی زوم معروف است. همان محصولی که حاوی داروی ضد قارچ آمفوتریسین B است. دارویی که برای درمان عفونت قارچ سیاه (موکورمایکوزیس) نیز استفاده می شود.
خواص لیپوزوم ها
لیپوزومها وزیکول های کروی شکل حاصل از پراکنده سازی لیپیدهای قطبی در حلال های آبی هستند. به دام انداختن مواد توسط لیپوزوم باعث پایداری آن ه در مقابل محدوده وسیعی از تغییرات محیطی و شیمیایی می شود. از آن جمله می توان به واکنش های شیمیایی، تغییرات آنزیماتیک و همچنین تغییرات بافری شدید اشاره کرد.
لیپوزوم ها را خصوصا در مطالعه فرایندهای فیزیولوژیکی مختلف به عنوان یک مدل شبیه سازی شده از غشای سلول ها استفاده می کنند. لیپوزوم ها می توانند از چربی های گوناگونی به وجود آیند. از آن جمله می توان به مولکول های چربی با بار منفی و مولکول های چربی با بار مثبت اشاره کرد. گاهی هم ممکن است سطح لیپوزوم فاقد بار الکتریکی مشخص باشد. در این موارد به لیپوزوم اصطلاحا نیوزوم می گویند.
موارد کاربرد لیپوزوم ها
از موارد کاربرد لیپوزوم ها می توان به انکپسولاسیون مواد موثره دارویی، مولکول های فعال آرایشی، داروهای ضدسرطان و ژن تراپی اشاره کرد. در صنایع غذایی لیپوزومها به عنوان حامل مواد طعم دهنده، مواد مغذی و ویتامینها مورد استفاده قرار میگیرند. لیپوزوم ها را می توان با هدف افزایش پایداری داروها و فرآورده های آرایشی بهداشتی به کار برد.
یکی از معروف ترین انواع لیپوزوم های درمانی لیپوزوم حاوی آمفوتریسین B است. یک داروی ضد قارچ بسیار قوی دارویی که طیف اثر گسترده ای دارد و می تواند برای درمان عفونت های قارچی خطرناک استفاده کرد. یکی از این عفونت های قارچی خطرناک عفونت ناشی از قارچ موکور است. به این عفونت موکورمایکوزیس می گویند. عفونتی که در دوران همه گیری کووید 19 یکی از عفونت های شایع به شمار می آمد.
یکی از علل فوت بسیاری از مبتلایان به کووید 19، آلودگی با همین قارچ موکور بود. یکی دیگر از کاربردهای لیپوزوم ها انکپسولاسیون داروهای ضد سرطان است. پروتوتایپ این داروها ترکیبی به نام پاکلی تاکسل است. ترکیبی ضد سرطان از خانواده تاکسان ها. ترکیبی که دپلیمریزاسیون میکروتوبول ها را مهار می کند. این دارو از این طریق تقسیم سلولی را مهار می کند.
یکی دیگر از موارد کاربرد لیپوزوم ها به دام انداختن آهن است. در فرمولاسیونی موسوم به آهن لیپوزومی، نمک آهن داخل لیپوزوم گیر کرده است. به این ترتیب تماس مستقیم این آهن با دندان کاهش می یابد. از این رهگذر دندان کودک کمتر در معرض رنگ گرفتن خواهد بود. از این تکنیک می توان برای کاملتر کردن پروفایل جذب آهن از محصولاتی همچون فولی مکس دارو افشان شایگان استفاده کرد.
ساختار لیپوزوم
ساختار لیپوزوم از دو لایه فسفولیپیدی روی هم قرار گرفته تشکیل می شود. این دو زیرلایه فسفولیپیدی از بیرون با آب مواجه هستند. در وسط لیپوزوم هم یک فضای آبی قرار دارد. اما در ضخامت دولایه فسفولیپیدی یک فضای چرب داریم. داروهایی که محلولیت در چربی بالا دارند در این فضا قرار می گیرند.
در حالی که داروهای آب دوست در فضای مرکزی لیپوزوم جای می گیرند. لیپوزوم را می توان با به کار گیری مولکول کلسترول مستحکم تر کرد. می توان لیپوزوم را با پوشش پلی اتیلن گلایکول پوشاند. به این ترتیب لیپوزوم دیرتر از خون برداشت می شود. در واقع به این وسیله می توان طول حضور لیپوزوم را در پلاسما افزایش داد. به عبارت علمی تر سرعت حذف و کلیرانس پلاسمایی لیپوزوم در این حالت کاهش می یابد.
تفاوت ساختار میسل و لیپوزوم
میسل ها ساختارهای کروی هستند که بخش آب دوست داخلی را ندارند. این ساختارها کاملا از داخل چربی دوست هستند. در واقع این ساختارها حالت دو زیرلایه فسفولیپیدی را ندارند. ساختار لیپوزومی از ناحیه هیدروفیل یا آبدوست داخلی می توانند از دارو پر شوند.
اما میسل ها از داخل کاملا چرب هستند و فقط می توانند داروهای چرب را از داخل دریافت کنند. ساختار میسل از فسفولیپید های تک زنجیره ای تشکیل می شود. در حالی که ساختار لیپوزوم از دو زیرلایه فسفولیپیدی از جنس فسفولیپیدهای دو زنجیره ای تشکیل می شود.
روش تهیه لیپوزوم
یکی از متداول ترین روش های ساخت لیپوزوم تکنیک روتاری است. در این روش از دستگاهی به نام روتاری برای ساخت لیپوزوم استفاده می شود. بدین ترتیب که مقدار مشخصی لیپوزوم را در یک حلال آلی حل کرده و تحت خلا حرارت می دهند. یکی از بهترین حلال های آلی برای تهیه لیپوزوم اکتانول است. این حلال کمتر در لیپوزوم های تولید شده باقیمانده از خود به جای می گذارد.
این حرارت باعث تبخیر حلال آلی می شود. بدین ترتیب لایه ای از مولکول های فسفولیپید بر روی سطح داخلی بالن دستگاه تشکیل می شود. با اضافه کردن آب به این مجموعه فسفولیپید ها به شکل لیپوزوم در می آیند. بعد از ساخته شدن لیپوزوم ها باید سایز آن ها را با استفاده از دستگاه میکروسکوپ نوری مورد بررسی قرار داد. به این مرحله آنالیز سایز ذره ای (Particle Size Analyzer) یا PSA می گویند. گاهی هم این اندازه گیری ممکن است با استفاده از لیزر انجام شود. اما معمولا لیزر به دلیل آسیب بالقوه ای که ممکن است به ساختار لیپوزوم بزند استفاده نمی شود.
منابع تهیه لیپوزوم
فسفولیپید های طبیعی مانند آن چه در تخم مرغ می بینیم یکی از منابع اصلی تهیه لیپوزوم است. البته در این مسیر می توان از لیپید های سنتتیک یا لیپید های حیوانی هم استفاده کرد. به علت سهولت دسترسی به میکروارگانیسمها در تمام طول سال، اقتصادی بودن و امکان رشد روی سوبستراهای گوناگون، لیپیدهای با منبع باکتریایی برای تهیه لیپوزوم مناسب تر است. باید در نظر داشت که لیپوزوم ها با انواع سایز قابل تهیه هستند. به عنوان مثال دو نمونه از پرمصرف ترین این سایزها، سایز نانو و میکرو است.
سخن پایانی
لیپوزوم ها ذراتی از جنس لیپید هستند. این ذرات معمولا به شکل کروی و از جنس فسفولیپید هستند. از این ابزارها به عنوان حامل برای انتقال دارو و مواد آرایشی بهداشتی می توان استفاده کرد. لیپوزوم را به روش های مختلفی می توان تهیه کرد. یکی از متداول ترین روش های کلاسیک ساخت لیپوزوم استفاده از متد روتاری است.
معمولا در مرکز لیپوزوم ها داروهای محلول در آب قرار می گیرند. البته از لیپوزوم می توان برای جذب بهتر مولکول های آرایشی بهداشتی هم استفاده کرد. به عنوان مثال در برخی فرآورده های آرایشی بهداشتی از نیوزوم ها استفاده شده است. از مهمترین موارد کاربرد نیوزوم ها کرم های ضد چروک است. از این ترکیب همچنین برای تهیه کرم های دور چشم استفاده می گردد. در برخی از انواع لوسیون های بدن و کرم های مرطوب کننده و آبرسان هم ممکن است از این محصول استفاده شود.
تهیه و تنظیم: تیم علمی شرکت داروسازی دانش بنیان دارو افشان شایگان